Blog

Στο σημερινό άρθρο αναρωτιόμαστε τον τρόπο με τον οποίο «εγκαθίστανται» οι κοινωνικοί κανόνες στο υποσυνείδητο των μελών μιας ομάδας χωρίς κανένα από αυτά να γνωρίζει ουσιαστικά τη σκοπιμότητά τους.

του Κωνσταντίνου Παπαλίτσα

Αρχικά ας δούμε ένα απλοϊκό παράδειγμα που καταδεικνύει τον τρόπο που λειτουργούν οι ανθρώπινες κοινωνίες εδώ και δεκαετίες.

Το παράδειγμα

Μια οικογένεια είχε μαζευτεί γύρω από το Κυριακάτικο τραπέζι. Εγγόνια, παιδιά, παππούδες κλπ. Το μενού είχε ψάρι. Μόλις φέρνει λοιπόν η οικοδέσποινα το ψάρι στο τραπέζι όλοι παρατηρούν ότι λείπει το κεφάλι. Ρωτάει λοιπόν κάποιος τη μαγείρισσα γιατί έκοψε το κεφάλι και αυτή του απαντάει γιατί έτσι το έκανε και η μητέρα της. Γυρίζουν λοιπόν όλοι προς τη μητέρα της που βρισκόταν στο τραπέζι και τη ρωτάνε γιατί κόβουμε το κεφάλι από το ψάρι. Εκείνη απαντάει με τον ίδιο τρόπο, ότι δηλαδή έτσι το έκανε η δική της μητέρα!

Τα βλέμματα όλα πέφτουν πάνω στη γιαγιά που βρισκόταν και εκείνη στο τραπέζι. Μόλις τη ρώτησαν γιατί κόβουμε το κεφάλι από το ψάρι εκείνη με μια αφοπλιστική ειλικρίνεια αποκρίθηκε:

«Εμείς τότε παιδάκια μου είχαμε μικρά τηγάνια, τώρα εσείς γιατί το κάνετε δεν ξέρω!!!».

Παρατηρούμε λοιπόν ότι ένας κανόνας πέρασε από γενιά σε γενιά χωρίς να κατανοούν οι εμπλεκόμενοι τη σκοπιμότητά του.

Τη δεκαετία του 1960 λοιπόν ο Αμερικανός ψυχολόγος Harry Harlow διεξήγαγε ένα πείραμα προσπαθώντας να διερευνήσει τον τρόπο με τον οποίο δημιουργούνται οι διάφορες κοινωνικές νόρμες που επηρεάζουν τη συμπεριφορά των ανθρώπων. Το πείραμα ονομάστηκε «Πείραμα των πέντε πιθήκων».

Το πείραμα

Τοποθέτησε πέντε μικρά πιθηκάκια σε μια αίθουσα και σε μια άκρη έβαλε μια σκάλα και στην κορυφή της σκάλας κρέμασε ένα τσαμπί με μπανάνες. Όταν τα πιθηκάκια όρμησαν να πάρουν τις μπανάνες ένα αυτόματο σύστημα νερού υπό πίεση τα κατάβρεξε με παγωμένο νερό. Μόλις συνήλθαν από την ψυχρολουσία τα πιθηκάκια προσπάθησαν ξανά να πάρουν τις μπανάνες. Το σύστημα και πάλι τους κατάβρεξε με πολλή μεγάλη πίεση. Αυτό επαναλήφθηκε αρκετές φορές μέχρι που τα πιθηκάκια πήραν το μάθημά τους: «δεν ακουμπάμε Τις μπανάνες».

Ακολούθως ο ερευνητής έβγαλε ένα πιθηκάκι από την αίθουσα και έβαλε στη θέση του ένα νέο που δεν ήξερε τι είχε προηγηθεί. Όπως ήταν φυσικό το νέο πιθηκάκι προσπάθησε να ανέβει τη σκάλα για να πάρει τις μπανάνες. Τότε τα υπόλοιπα πιθηκάκια έπιασαν το νέο και άρχισαν να το χτυπούν αποτρέποντάς του να πάρει τις μπανάνες. Το νέο πιθηκάκι έμαθε με αυτόν τον άγριο τρόπο ότι δεν πρέπει να πάρει τις μπανάνες ακόμα και αν δεν είχε υποστεί ποτέ την ψυχρολουσία του παγωμένου νερού.

Στη συνέχεια ο ερευνητής αντικατέστησε ένα ακόμη από τα πρώτα πέντε πιθηκάκια και όταν το νεότερο πιθηκάκι πήγε να πάρει τις μπανάνες τα υπόλοιπα το απέτρεψαν βίαια. Η διαδικασία επαναλήφθηκε έως ότου στην αίθουσα να έχουν αντικατασταθεί τα πέντε αρχικά πιθηκάκια με πέντε νέα. Τα πέντε νέα πιθηκάκια γνώριζαν έναν και μόνο κανόνα: «δεν ακουμπάνε τις μπανάνες». Κανένα όμως από τα πέντε αυτά νέα πιθηκάκια δε γνώριζε το γιατί, καθώς κανένα από αυτά δεν είχε τιμωρηθεί για παραβίαση του κανόνα.

Με τα παραπάνω παραδείγματα παρατηρούμε τον τρόπο με τον οποίο «εγκαθίστανται» κοινωνικοί κανόνες στο υποσυνείδητο των μελών μιας ομάδας χωρίς κανένα από αυτά να γνωρίζει τη σκοπιμότητά τους.

Στην ερώτηση «γιατί το κάνεις αυτό» η πλειοψηφία των ανθρώπων απαντάει «γιατί έτσι το κάνουν όλοι» ή «γιατί πάντα έτσι το κάναμε».

Κατ’ αυτό τον τρόπο όμως διαιωνίζεται μια κοινωνική κατάσταση με συγκεκριμένη κουλτούρα και κανόνες των οποίων η αιτία δημιουργίας ξεχνιέται ή καταντάει ασήμαντη.

Το ότι κάποια πράγματα γίνονται εδώ και πάρα πολύ καιρό με ένα συγκεκριμένο τρόπο, δε σημαίνει ότι αυτός ο τρόπος δεν μπορεί να αλλάξει. 

Εσύ τι πιστεύεις;

Υπάρχει τρόπος να αλλάξουν οι κανόνες χωρίς να διασπαστεί η κοινωνική συνοχή;

Τι ρόλο θα έπρεπε να παίξουν η εκπαίδευση και οι επιστήμες σε μια τέτοια αλλαγή;

Για περισσότερο προβληματισμό μπορείς να ανατρέξεις στα παλαιότερα άρθρα μου: «Όταν το υποκείμενο γίνεται αντικείμενο» και «Ηθική της ε(πιστή)μης και της τεχνο-λογίας»

Πηγή εικόνας: TheDigitalArtist – Pixabay